SyRI-aanklagers opnieuw naar rechter: kabinet lapt rechterlijk vonnis aan laars

Maatschappelijke organisaties die eerder de rechtszaak tegen SyRI wonnen, bereiden een nieuwe gang naar de rechter voor. Aanleiding is een uitzending van Argos, waaruit blijkt dat de overheid nog steeds op grote schaal burgers profileert. “Men is gewoon doorgegaan met het uitgooien van sleepnetten, maar dan over een andere boeg.”

Uit documenten die Argos en Lighthouse Reports opvroegen bij gemeenten en overheidsinstanties en die het Platform Burgerrechten heeft ingezien, blijkt dat SyRI slechts één van de methoden is waarmee burgers op grote schaal zijn geprofileerd. Onder andere titels vinden al jarenlang onderzoeken plaats waarbij burgers op basis van arbitraire en discriminerende kenmerken als mogelijke frauders of anderszins als verhoogd risico op lijsten belandden. Deze onderzoeken gingen door nadat de rechter SyRI begin 2020 verbood – een aantal is op dit moment nog in uitvoering.

Verknoopte risicolijsten
In deze onderzoeken leggen partijen als de Belastingdienst, de gemeente en het UWV die ook in SyRI-onderzoeken samenwerkten, risicolijsten aan met burgers die gebruik maken van sociale voorzieningen. Dit doen zij door hun eigen interne lijsten met risicosignalen aan elkaar te knopen. Is er sprake van signalen bij meerdere partijen, dan wordt het dossier aangevuld met alle relevant geachte informatie en kan worden besloten om burgers te onderwerpen aan controles zoals herbeoordelingen en huisbezoeken.

Risicomodel Toeslagenaffaire gebruikt
Argos ontdekte bij het opvragen van de risico-indicatoren dat burgers in deze onderzoeken om allerlei arbitraire redenen op een lijst konden belanden. Zo geldt het hebben van een partner in het buitenland als verhoogd risico voor de Sociale Verzekeringsbank en vorm je voor de sociale dienst van bepaalde gemeenten een risico als je als vrouw een kind krijgt terwijl je in de bijstand zit. Het niet gebruik maken van aanvullende financiële hulp in de bijstand komt eveneens langs als een risico-indicator.

Ook werden signalen uit het inmiddels beruchte risicomodel van de Afdeling Toeslagen van de Belastingdienst in onderzoeken gebruikt als aanleiding om iemand eerder te controleren. Dat gebeurde in zeker een stuk of tien gemeenten, ontdekten Argos en Lighthouse Reports.

Sleepnetsurveillance
Bovendien bleef de reikwijdte van de onderzoeken niet beperkt tot sociale zekerheidsfraude. Onder het mom van het ‘verbeteren van de leefbaarheid’ worden signalen uit de onderzoeken gedeeld met een grote ‘buitenschil’ aan derde partijen, variërend van politieagenten die ergens achter de voordeur wilden kijken tot wijk- en jeugdzorgteams, woningcorporaties en samenwerkingsverbanden die zich bezighouden met ondermijnende criminaliteit.

Rechterlijke uitspraak genegeerd
De onthullingen vormen voor Platform Burgerrechten, FNV, Privacy First en Stichting KDVP, eerder betrokken bij de rechtszaak tegen SyRI, reden om een nieuwe rechtszaak voor te bereiden. Tijmen Wisman, voorzitter van het Platform Burgerrechten: “Het Systeem Risico Indicatie was een elektronisch sleepnet dat de overheid gebruikte om burgers te profileren. De SyRI-wetgeving was de sleepnetvergunning, en die vergunning is door de rechter ingetrokken. Dankzij Argos en Lighthouse Reports zijn wij erachter gekomen dat de overheid ondanks deze uitspraak is doorgegaan met het uitgooien van deze sleepnetten, alleen over een iets andere boeg.”

De bezwaren tegen de werkwijze gaan echter evenzeer op: “SyRI werd onder meer door de rechter verboden omdat het functioneert als een carte blanche in een black box. De gegevens die konden worden gebruikt waren praktisch onbegrensd en als burger kon je er niks tegen doen, omdat je niet over de gegevensverwerking, noch de risicomodellen werd geïnformeerd. Uit de opgevraagde stukken wordt duidelijk dat burgers nog steeds worden onderworpen aan ondoorzichtige en oncontroleerbare dataverwerkingen waartegen zij zich niet kunnen verweren.”

De partijen zijn van oordeel dat de overheid hier niet mee weg kan komen. Wisman: “Ons grote bezwaar tegen de SyRI-werkwijze was dat er op grote schaal indringende en ondoorzichtige surveillancebevoegdheden tegen onverdachte burgers konden worden ingezet. Nu blijkt dat deze werkwijzen na de SyRI-uitspraak gewoon zijn voortgezet. Het Ministerie van Sociale Zaken heeft zich kennelijk weinig aangetrokken van de rechterlijke uitspraak.”

Argos en Lighthouse Reports zenden hun bevindingen op dinsdag 20 december om 23.15u uit.

Lees op de site van Argos een uitgebreid artikel over de onthullingen.