Super SyRI: de volgende stap naar de kijkdoosmaatschappij

De Wet Gegevensverwerking door Samenwerkingsverbanden (WGS) biedt volgens ons kabinet een ‘slimmere aanpak’ om ondermijnende criminaliteit in kaart te brengen. Wie echter denkt dat ‘Super SyRI’ zich enkel richt op criminele netwerken en malafide bedrijven, doet er goed aan om verder te kijken dan de communicatie vanuit de overheid omtrent deze wet. Dat schrijft Tijmen Wisman, voorzitter van het Platform Burgerrechten in deze column.

Alweer een tijd terug werd ik door een voormalig student van me benaderd om een presentatie te geven aan een gezelschap van het Ministerie van Binnenlandse Zaken over big data. Enigszins verbaasd over dit verzoek vroeg ik aan hem of ze wel wisten hoe ik over het algemeen dacht over big data, maar ze waren juist op zoek naar een kritisch persoon. Ik wist nog niet zo goed wat ik aan dit gezelschap ging vertellen dus ik vroeg hem of er wat betreft big data ontwikkelingen waren waarbij ik aan kon haken. ‘Finpro’ antwoordde hij, ‘Finpro is de heilige graal van big data bij de overheid’. Ik zag spontaan een cartooneske God tevoorschijn komen met zonnestralen om zijn hoofd die mij aanmanend toesprak en mij vertelde dat ik mij deze heilige graal eigen moest maken. Na een korte queeste kwam ik uit op het volgende.

Finpro is een big data project gestart rond 2014 waarbij verschillende partijen hun data bij elkaar brachten bij een omderzoeksbureautje van Annemieke Roobeek, destijds hoogleraar strategie en transformatiemanagement aan de Nyenrode Universiteit, de uni voor trustfundkinderen. De partijen die deze data bij elkaar brachten waren enerzijds publieke autoriteiten zoals de gemeente, de politie en het OM (de Belastingdienst wilde niet meewerken). Anderzijds waren er ook private partijen die hun gegevens hadden gedeeld, maar we weten tot op de dag vandaag niet wie, want die partijen hadden een non-disclosure agreement laten tekenen. In de wandelgangen ging rond dat het banken waren.

‘Collectieve intelligentie’

Door deze data aan elkaar te koppelen kon mevrouw Roobeek naar eigen zeggen ‘collectieve intelligentie’ opbouwen en stelde zij het volgende: ‘We hebben de onzichtbare onveiligheid zichtbaar gemaakt’. Ze geeft commentaar in een artikel in het Financieel Dagblad waarin ze zegt dat de criminaliteit zich afspeelt onder het oppervlakte, niet een constatering die een big data analyse behoeft, maar goed. Criminele gedragingen zorgen volgens haar voor ‘normvervaging’ en als mensen anderen rijk zien worden door dit gedrag voelen deze ‘zich ook niet meer gebonden aan de wet, en slaan, soms vanuit armoede, aan het sjoemelen met uitkeringen, toeslagen of schoolinschrijvingen’. Het gaat om mensen ‘die stelselmatig de overheid als flappentap gebruiken’.

Bovenstaande geeft een goede indicatie van de groepen mensen die door de WGS zullen worden geraakt en de bevoegdheid zoals die nu in het wetsvoorstel staat: ‘het voorkomen en bestrijden van grootschalige of systematisch onrechtmatig gebruik van overheidsgelden en overheidsvoorzieningen’. Het belang van het woord ‘of’ kan moeilijk worden overschat. Tegen systematisch onrechtmatig gebruik kan worden opgetreden, van een individueel gezin bijvoorbeeld. In de toeslagenaffaire zijn duizenden gezinnen van systematische fraude beticht. Onlangs werd duidelijk dat een deel van die beschuldigingen voortkwamen uit het feit dat de eenheid die de fraudejacht uitvoerde moest worden bekostigd met de inkomsten van de jacht. De ‘business case fraude’ heette dit in de wandelgangen van die organisatie die het inmiddels niet meer in zijn hoofd zal halen om de oude slogan ‘leuker kunnen we het niet maken, wel makkelijker’, opnieuw te gaan gebruiken.

De WGS is dus geenszins een wet die alleen inzet op zware criminelen. Bovendien ziet de WGS niet alleen op ‘bestrijden’, maar ook op voorkomen. Wie herinnert zich het verhaal van RTL van een moeder wiens toeslagen waren stopgezet en die na inzage erachter kwam dat haar toeslagen waren stopgezet, omdat ze een drugsdelict ‘zou gaan plegen’. Het voorspellen van patronen kan er ook toe leiden dat partijen menen de toekomst te kunnen voorspellen, of die nu klopt of niet. Op basis daarvan zijn beslissingen genomen waardoor mensen in zulke moeilijke posities kwamen dat er echtscheidingen en ontslagen uit volgden. Naar verluidt zelfs een zelfdoding. Het zou de overheid passen om eerst uitvoerig uit te zoeken hoe je dergelijke misstanden kan voorkomen, in plaats van wetgeving uit te vaardigen waarin dergelijke risicovolle analyses maatschappijbreed mogelijk worden gemaakt.

Normvervaging

Terug naar Finpro. De onderzoeksresultaten van Finpro waren, naar ik destijds begreep, enthousiast onthaald op verscheidene ministeries. Kortom, een onderzoeksbureautje met een eigen belang bij significante uitkomsten, produceert significante uitkomsten uit data waar ze als enige alle controle over heeft. Ondanks het feit dat ze waren geanonimiseerd, waren ze om privacyredenen vernietigd – nog voordat alle informatie die er volgens mevrouw Roobeek uit volgde, werd gevalideerd.

De reden hiervoor is simpel. Wat deze partijen met deze data hebben uitgevreten, kon het daglicht niet verdragen. Actie ondernemen op basis van die data had zeker geleid tot problemen in de bewijsvoering. De overheid beriep zich naderhand op het uitzonderingsregime van wetenschappelijk onderzoek, hetgeen impliceert dat zolang je maar iets om statistische redenen onderzoekt, je geen rekening hoeft te houden met de verplichtingen die volgen uit het gegevensbeschermingsrecht. Dat is compleet uit de lucht gegrepen. Hoe bestaat het dat onze publieke en private instituties uiterst privacygevoelige gegevens aanleveren bij een big data MKB-er? Als je de bewoordingen van mevrouw Roobeek zou hanteren, zou je kunnen stellen dat binnen deze instituties de fase van ‘normvervaging’ al mijlen gepasseerd is.

Onheilspellende voorbode

Er is nog een reden waarom Finpro een onheilspellende voorbode is voor de WGS. Het onderzoek is niet uitgevoerd in de hele stad Rotterdam. Het richtte zich uitsluitend op Rotterdam-Zuid, het arme deel van Rotterdam waar het merendeel van de bewoners in een sociaal-economisch zwakke positie zit. Roobeek: ‘Rotterdam-Zuid gaat gebukt onder criminaliteit uit Turkije, Marokko, maar ook uit Nederland. (…) Het gaat om drugshandel en mensensmokkel.’ Het artikel in het FD kopte ‘Big data legt onzichtbare criminaliteit bloot’. De vraag die ik destijds aan mijn bescheiden publiek van het Ministerie stelde was: ‘hoe zou de kop van het FD eruit hebben gezien als dit onderzoek was uitgevoerd in Amsterdam Zuid?’ Mijn voorspelling: de personen die er aan hadden meegewerkt, zouden zich zonder succes beroepen op de wetenschappelijke uitzonderingsgrond en een leger van Zuidas-advocaten zou er vakkundig zorg voor dragen dat alle partijen betrokken bij dit onrechtmatig rondsnuffelen in deze privégegevens door het spreekwoordelijke stof zouden moeten gaan.

In plaats van weer meer geld te pompen in Orwelliaanse exercities waardoor de samenleving voor de burger een onveiligere plek wordt om in te leven, zou de overheid zorg moeten dragen voor hogere lonen en meer capaciteit in onderwijs, zorg en justitie. Het zijn de investeringen op menselijk niveau die het werkelijke verschil maken in wijken waar ‘normvervaging’ optreedt, niet een door onze bestuurselite opgetuigd dataveillance-instrument dat gehele stadsdelen degradeert tot kijkdoos. Daarmee ga je normvervaging niet tegen, maar maak je je er als overheid zelf schuldig aan. Dat dit alles gebeurt in het kader van efficiëntie geeft temeer aan dat het Ministerie van Justitie zijn prioriteiten niet op orde heeft. Vrij naar Herman Tjeenk Willink stel ik dat de WGS de volgende stap is in de vervolmaking van de BV Nederland en het failliet van de democratische rechtsorde.

Tijmen Wisman is voorzitter van het Platform Burgerrechten en werkt als onderzoeker en Universitair Docent aan de Vrije Universiteit Amsterdam.

afbeelding: “kijkdoos op de Markt” by Gerard Stolk  (CC BY-NC 2.0)