Platform Burgerrechten: Stop invoering SyRI-systeem in de zorg
Het kabinet moet afzien van een SyRI-achtig systeem om zorgfraude te bestrijden, stelt het Platform Burgerrechten in reactie op een consultatie. De black box insteek van het systeem is in strijd met grondrechten. Alternatieve methoden die de privacy niet schenden, worden genegeerd.
Onder de Wet Bevordering samenwerking en rechtmatige zorg (Wbsrz) tuigt het kabinet wederom een grootschalig en ondoorzichtig data-analysesysteem op met ingrijpende gevolgen voor degenen die erin terechtkomen. Het wetsvoorstel leverde minister Hugo de Jonge eerder een Big Brother Award op, maar dat weerhoudt het Ministerie van Volksgezondheid er niet van zijn plannen door te zetten. Onlangs presenteerde het Ministerie in een internetconsultatie de concept-regels voor de omgang met persoonsgegevens onder het wetsvoorstel. Het Platform Burgerrechten raadt na bestudering hiervan met klem aan om de ingeslagen weg niet verder voort te zetten.
InformatieKnooppunt en Waarschuwingsregister
Het voorstel moet zorgfraude opsporen door (persoons)gegevens van verschillende instanties samen te brengen in het zogeheten InformatieKnooppunt Zorg (IKZ). Het gaat om een uiteenlopende verzameling bronnen en soorten gegevens, afkomstig van Belastingdienst, de FIOD, gemeenten, zorgverzekeraars, de Inspectiedienst Gezondheidszorg en Jeugd, de Nederlandse Zorgautoriteit, het Centrum Indicatiestelling Zorg, de Sociale Verzekeringsbank en de Inspectie SZW.
Partijen die zorgfraude vermoeden, kunnen een signaal melden aan het IKZ. Dit wordt automatisch gekoppeld aan andere gegevens van één of meerdere van de eerder genoemde instanties. Ook creëert de wet een Waarschuwingsregister, waarin zorgverleners belanden als zorgverzekeraars of gemeenten een ‘gerechtvaardigde overtuiging’ hebben dat deze frauderen. Dit register is inzichtelijk voor andere gemeenten en zorgverzekeraars en moet zorgfraude voorkomen. Ook signalen die door het IKZ worden verrijkt, kunnen ertoe leiden dat een zorgverlener in het Waarschuwingsregister belandt.
Vrij spel voor uitvoerende partijen
Het Platform ziet forse bezwaren tegen de voorgestelde werkwijze. Zonder serieus alternatieve methoden te onderzoeken, wordt door het kabineteen ingrijpend black box systeem opgetuigd voor het fenomeen zorgfraude. Het voorstel kent sterke overeenkomsten met het Systeem Risico Indicatie dat de rechtbank Den Haag in februari uit de wet schrapte. De belangrijkste zijn:
- Een black box omgeving waar geautomatiseerd persoonsgegevens uit uiteenlopende bronnen worden gekoppeld en geherstructureerd om zorgverleners en instellingen op een risicolijst te plaatsen.
- De uitvoerende partijen bepalen geheel zelf de criteria en selectiekenmerken en de regels voor de registratie, doorgifte en opslag van waarschuwingssignalen. Dit gebeurt zonder voorafgaande onafhankelijke toetsing. Hiermee creëren ze in feite hun eigen bevoegdheden.
- Externe controle en inzichtelijkheid van de werkwijze door betrokkenen is niet in de wet geregeld. De uitvoerende partijen kunnen inzage zelfs volledig blokkeren.
Ingrijpende gevolgen voor betrokkenen
Het Platform wijst erop dat de mogelijke negatieve gevolgen voor zorgverleners en organisaties die door deze wet worden geraakt, groot zijn. Zonder hun medeweten en zonder mogelijkheid tot verweer wordt een uiteenlopende set gegevens over hen samengebracht. Ze kunnen daarbij vier tot acht jaar worden geregistreerd als fraudeurs in het Waarschuwingsregister met alle gevolgen van dien, zonder daar zelf van op de hoogte te worden gesteld.
Het voorstel in haar huidige vorm bevat onvoldoende waarborgen om de belangen van zorgverleners te beschermen. De wet regelt geen inzage- of correctierecht voor de zorgverleners die in het IKZ of het Waarschuwingsregister terechtkomen. Evenmin hebben zij inzage in de wijze waarop ze binnen dit complex worden beoordeeld, waardoor zij zich hier ook niet tegen kunnen verweren als hun gegevens onrechtmatig worden gebruikt.
De uitspraak in de SyRI-procedure bevestigde dat een risicomelding een ‘aanmerkelijke impact’ heeft op de belangen van degene over wie de melding wordt gedaan. Daarom moet men kunnen opkomen tegen de wijze waarop een geautomatiseerd analysesysteem deze meldingen genereert. Die mogelijkheid bestaat onder deze wet niet.
Gebrek aan rechtsbescherming
Volgens het kabinet is er onder de wet überhaupt geen sprake van profilering en hoeft deze dus ook niet te voldoen aan de strenge(re) eisen die de AVG en het SyRI-vonnis hieraan stellen. Het voorstel miskent daarmee de zwaarte van de bevoegdheden van het IKZ en het Waarschuwingsregister. De vraag of een dergelijk zwaar middel – een geautomatiseerde risico-taxatie die kan leiden tot opname in een punitieve schaduwadministratie – gerechtvaardigd is, is door het kabinet niet grondig genoeg afgewogen. Er is te gemakkelijk voor een ingrijpend middel gekozen.
Daarbij wijst het Platform erop dat onduidelijk is in hoeverre de medische gegevens die worden gebruikt in het IKZ, herleidbaar zijn naar individuele patiënten. Het voorstel stelt dat het om ‘geaggregeerde data’ gaat die anoniem zijn, maar afgaand op de beschrijving van de activiteiten binnen het IKZ lijkt het om gepseudonimiseerde data te gaan, die vrij eenvoudig naar een individu vallen te herleiden. Ook de KNMG wees in haar reactie op het wetsvoorstel erop dat het medisch beroepsgeheim op grote schaal zou worden doorbroken.
Dit wordt ontkend door het kabinet, maar het is onduidelijk welke gegevens er dan wél worden gebruikt. In het Besluit dat zou moeten regelen welke gegevens er precies worden verwerkt onder deze wet, staat echter enkel in algemene termen aangegeven welke categorieën data zullen worden verwerkt. Daardoor is het voor niemand buiten de uitvoerende partijen helder wat er precies omgaat binnen het IKZ.
Tech-tunnelvisie
Het voorstel is exemplarisch voor de ‘tech-tunnelvisie’ van dit kabinet, stelt het Platform Burgerrechten in haar input op de publieke consultatie van het wetsvoorstel. Handhavings- en opsporingstaken lijken enkel nog te kunnen worden uitgevoerd door grote hoeveelheden persoonsgegevens samen te voegen en te onderwerpen aan ondoorzichtige data-analyses. Het ‘black box’ model wordt in allerlei domeinen ingevoerd, in dit geval voor het vaag gedefinieerde fenomeen ‘zorgfraude’.
Het is immers, zoals ook andere reacties op het wetsvoorstel stelden, onduidelijk wat precies onder zorgfraude moet worden verstaan en welk bedrag ermee gemoeid is en waarom de voorgestelde methode de meest geschikte is. Hierdoor is het niet mogelijk is om goed af te wegen of dit rigoureuze middel wel evenredig is. Zelfs al zou de omvang van zorgfraude rechtvaardigen dat er extra bevoegdheden nodig zijn, dan nog is er ten onrechte niet gekeken naar andere methoden die niet neerkomen op een black box systeem.
Zo heeft de KNMG enkele jaren geleden de zogeheten Onafhankelijk Deskundig Arts (ODA) ingesteld, die zonder tussenkomst van een ingrijpend data-analyse-systeem een zorgdeclaratie inhoudelijk kan beoordelen aan de hand. Omdat deze evenals een verzekeringsarts of een intercollegiale toetsingscommissie aan het medisch beroepsgeheim is gebonden, is er ook geen doorbreking van het beroepsgeheim. Veelzeggend genoeg is het in de afgelopen jaren nog niet één keer nodig geweest om een ODA strafrechtelijk in te zetten.
“Outside the black box” denken
Het feit dat er geheel niets is gedaan met de suggesties voor minder ingrijpende oplossingen doet in de ogen van het Platform Burgerrechten ernstig tekort aan de belangen van zorgverleners. Met dit voorstel zal de grip van zorgverzekeraars en gemeenten op zorgverleners sterker worden, terwijl de machtsbalans tussen deze twee partijen al langer scheef ligt – met de zorgverleners als onderliggende partij.
Een grondige afweging van de noodzaak en proportionaliteit van dit voorstel zou er in de ogen van het Platform toe moeten leiden dat voor een minder ingrijpend alternatief wordt gekozen. Het kabinet wordt dan ook met klem opgeroepen om in dit dossier, maar ook in toekomstige dossiers “outside the black box” te denken.
Documenten en links
Download hier de inbreng (PDF) van het Platform Burgerrechten op de internetconsultatie.
