Missie

Een coalitie van maatschappelijke organisaties, aangevoerd door het Nederlands Juristencomité voor de Mensenrechten (NJCM) en het Platform Bescherming Burgerrechten, begon in 2018 een rechtszaak tegen het Systeem Risico Indicatie (SyRI) en lanceerde tegelijkertijd een publiekscampagne over risicoprofilering van onverdachte burgers in Nederland.

De coalitie werd op 5 februari 2020 door de Rechtbank Den Haag in het gelijk gesteld. Lees hier een uitgebreide analyse van het rechterlijk vonnis. In mei 2020 maakte het Ministerie van Sociale Zaken bekend niet in beroep te gaan tegen de uitspraak. Daarmee is het juridische doel van de coalitie tegen SyRI geslaagd. Op de deze website zal het Platform Burgerrechten de campagne Bij Voorbaat Verdacht voortzetten. Daarbij zal de impact en nasleep van het SyRI-vonnis worden gevolgd, door onderzoek te doen naar bestaande en nieuwe toepassingen van risicoprofilering onder Nederlandse burgers en hierover te publiceren.

De rechtszaak tegen het Systeem Risico Indicatie

De bij de coalitie aangesloten organisaties en personen zijn van mening dat de risicoprofilering zoals die in SyRI plaatsvindt, onverenigbaar is met de principes van de democratische rechtsstaat.

Burgers delen om allerlei redenen persoonsgegevens met de overheid. Vaak is dat wettelijk verplicht, of een voorwaarde om in aanmerking te komen voor sociale en medische voorzieningen. SyRI koppelt alle persoonsgegevens die burgers met de overheid delen en bepaalt op basis van een geheim algoritme of iemand belandt in een Register Risicomeldingen, dat inzichtelijk is voor overheidsinstellingen. Dit vindt plaats zonder dat de burger in kwestie hierover wordt geïnformeerd.

SyRI geeft de Nederlandse overheid zo een onbeperkte bevoegdheid om zonder verdachtmaking of geldige aanleiding op grote schaal persoonsgegevens van onverdachte burgers op te eisen en deze volgens een volstrekt geheime en oncontroleerbare wijze tegen hen te gebruiken. En hoewel deze werkwijze alles weg heeft van een strafrechtelijk onderzoek, ontbreken de waarborgen die bij een verdachtmaking horen bij SyRI volkomen. De inzet van SyRI voedt daarmee een aantal zorgwekkende ontwikkelingen:

• Iedereen verdacht: De grens tussen wie wel en niet verdacht is en als zodanig wordt behandeld door de overheid, verdwijnt en maakt plaats voor een grijs gebied waarin geen duidelijkheid is over de status van iemands verdachtmaking en de daaromheen geldende rechten en waarborgen. Er is immers niet langer een verdachtmaking nodig om iemands volledig doopceel te lichten; iedere burger die ooit persoonsgegevens heeft verstrekt aan de overheid is vogelvrij voor SyRI en kan zonder diens medeweten als ‘risico’ worden bestempeld.
• Onbeperkte en ongecontroleerde informatiemacht: De wijze waarop SyRI wettelijk is ingekaderd, schept een voedingsbodem voor willekeur, discriminatie en onzorgvuldigheid bij de inzet van overheidsmacht. De inhoudelijke werking van SyRI is strikt geheim, waardoor een burger die als potentieel fraudeur wordt aangemerkt door SyRI, zich hier niet tegen kan verweren. Dit terwijl een risicomelding verregaande gevolgen kan hebben voor de wijze waarop een burger wordt behandeld door de overheid.
• Vertrouwensbreuk: De vertrouwensrelatie en open communicatie tussen overheid en burger wordt ondermijnd en zal zich gaan kenmerken door wantrouwen. Burgers hebben immers geen idee hoe de informatie die ze met de overheid delen tegen hen kan worden gebruikt. De democratische rechtstaat en haar open burgerschap maken op deze manier plaats voor een controlemaatschappij waarin de Staat alle informatie van haar burgers mag opeisen en naar willekeur tegen hen kan gebruiken, met grote gevolgen voor de burgers die in een ‘risicocategorie’ vallen.

Deze kritiek viel eveneens terug te lezen in de adviezen die de Autoriteit Persoonsgegevens en de Raad van State gaven over de wetgeving rondom SyRI. De kritiek is echter grotendeels door toenmalig minister Asscher (Sociale Zaken en Werkgelegenheid) genegeerd; evenmin hebben deze bezwaren geleid tot wijzigingen door de Tweede Kamer – het wetsvoorstel is als hamerstuk behandeld. De maatschappelijke coalitie tegen SyRI zag een juridische procedure als enige mogelijkheid om deze ondermijning van een open democratische samenleving te keren. Met het vonnis van 5 februari 2020 schiep de rechter een krachtig precedent dat een duidelijke grens stelt aan het onbegrensd verzamelen, koppelen en verwerken van persoonsgegevens van onverdachte burgers door de overheid, teneinde die tegen hen te gebruiken.

De publiekscampagne Bij Voorbaat Verdacht

Parallel aan de juridische procedure voeren de organisaties een publiekscampagne onder de naam Bij Voorbaat Verdacht. Deze campagne heeft de volgende vier pijlers als doelstellingen:

• De publieke discussie over risicoprofilering mobiliseren
  Het debat over het gebruik van instrumenten als SyRI wordt nog te vaak afgedaan met de dooddoener “wat heb je te verbergen?”, alsof het om een onschuldige inbreuk op de sociale privacy gaat. De impact van digitale technologie is echter breder en ingrijpender; er komen verschillende rechtsstatelijke beginselen zoals de rechtsgelijkheid, controleerbaarheid van de macht en de onschuldpresumptie in het geding. Bij Voorbaat Verdacht wil de publieke discussie over de impact van toepassingen als SyRI op onze vrijheden verbreden, zodat ook aan bovenstaande principes recht wordt gedaan. Gebeurt dat niet, dan dreigen deze beginselen sluipenderwijs te worden uitgehold en kan de opkomst van dit soort instrumenten de bijl aan de wortel van onze vrijheden zijn. De campagne heeft ten doel om aan haar publiek duidelijk te maken dat de rechtsstaat in haar volledige breedte wordt geraakt door het gebruik van instrumenten als SyRI.
• Onderzoek naar en publicaties over risicoprofilering in Nederland
  Risicoprofilering is een thema dat de rechten en vrijheden van alle Nederlanders aangaat, maar vooralsnog weinig kritische aandacht krijgt. De partijen die ons profileren, geven nauwelijks openheid over het feit dat dit gebeurt, laat staan wie op welke wijze wordt geprofileerd en welke gevolgen dat kan hebben. De campagne Bij Voorbaat Verdacht wil hier verandering in brengen en zal zich bezighouden met het verzamelen van wetenschappelijke en juridische informatie over risicoprofilering, om daar op toegankelijke wijze verslag van te doen. Ook zal de campagne inzetten op het afdwingen van openbaarheid over deze praktijken, door middel van journalistiek onderzoek, politieke lobby, WOB-verzoeken en waar nodig juridische procedures.
• Voorlichting bieden
  Volgens de aangesloten partijen is het cruciaal dat er inzicht wordt ontwikkeld over de impact van bestaande en toekomstige risicoprofileringspraktijken. Burgers moeten weten wat hun rechten zijn, op welke wijze instrumenten als SyRI daar inbreuk op maken en welke gevolgen dat kan hebben voor hun persoonlijke vrijheid. De campagne wil daarom handvatten bieden bij het ontwikkelen van een kritische en geïnformeerde houding bij burgers, zowel als het om individuele rechten als de samenleving in haar geheel gaat.
• Burgers middelen aanreiken om hun rechten uit te oefenen
  Onvervreemdbare individuele burgerrechten zijn het fundament onder onze vrije samenleving, en hetgeen wat de democratische rechtsstaat onderscheidt. Het is daarbij belangrijk dat burgers in staat zijn aanspraak te maken op hun rechten wanneer deze onder druk staan of worden geschonden. De campagne zal burgers oproepen om hun rechten uit te oefenen en ze daartoe middelen aanreiken, zoals instructies voor het uitoefenen van het inzage- en correctierecht en het beschikbaar stellen van voorbeeldbrieven aan instanties die persoonsgegevens verwerken.